Birçoğumuz zamanının doğrusal, mutlak ve sürekli “tükeniyor” olduğunu düşünüyoruz ama bu gerçekten doğru mu? Zamanın geçişi hakkında daha iyi hissetmek için algılarımızı nasıl değiştirebiliriz? Hepimiz zaman geçtikçe nasıl hissettirdiğini biliyoruz. Hediyemiz ancak geçmiş olur; bugün yakında düne dönüşüyor. Ilıman bir iklimde yaşıyorsanız, her yıl mevsimlerin gelip gittiğini görürsünüz. Ve yetişkinliğe ve ötesine ulaştıkça, geçen yılların giderek daha fazla farkına varıyoruz.
Sinir bilimciler beyindeki geçen zamanı tespit etmekten sorumlu olan tek bir saati bulamamış olsalar da, insanlar şaşırtıcı derecede iyidir. Birisi bize beş dakika içinde ulaşacağını söylerse, onların ne zaman geleceği hakkında kabaca bir fikrimiz vardır. Geçen haftalar ve aylar hakkında bir fikrimiz vardır. Sonuç olarak, çoğumuz zaman fonksiyonlarının nasıl oldukça açık olduğunu söyleyebiliriz: tutarlı ve ölçülebilir bir oranda, geçmişten geleceğe belirli bir yönde geçer.
Tabii ki, zamanın insan perspektifi sadece biyolojik değil, kültürümüz ve çağımız tarafından şekillendirilebilir. Örneğin Amazon’daki Amondawa kabilesi, “zaman” için hiçbir kelimeye sahip değildir. Bu, bazılarının olayların gerçekleştiği bir çerçeve olarak zaman kavramına sahip olmadıkları anlamına gelir. (Bunun yalnızca dilsel bir argüman olup olmadığı ya da zamanı gerçekten farklı algılayıp algılayamadıkları tartışmaları var.) Bu arada, insanların zaman algılamasında sadece deneyler yapıldığından, insanların geçmişte zamanı nasıl algıladıklarını bilimsel olarak kesin olarak bilmek zordur.
Bildiğimiz şey, Aristo’nun bugünü sürekli değişen bir şey olarak görmesi ve 160 yılına kadar Roma imparatoru filozof Marcus Aurelius’un zamanı geçen olayların bir nehri olarak tanımladığıydı. Ve Batı’da, en azından, çoğu hala bu fikirlerle özdeşleşecekti.Fakat fizik farklı bir hikaye anlatıyor. Her ne kadar çok zaman bir yönde akan bir şey gibi hissediyorsa da, bazı bilim adamları farklı olmaya yalvarır.
Geçen yüzyılda, Albert Einstein’ın keşifleri zaman kavramlarımızı patlattı. Bize zamanın bir şeyler tarafından yaratıldığını gösterdi; o şeylerin onun içinde hareket etmesini beklemiyordu. Zamanın göreceli olduğunu, bir nesne hızlı hareket ederse daha yavaş hareket ettiğini gösterdi. Etkinlikler belirli bir sırada gerçekleşmiyor. Newton fiziğinin sahip olacağı anlamında, tek bir evrensel “şimdi” yoktur. Evrendeki birçok olayın sıralı bir düzene konabileceği doğrudur ancak zaman her zaman geçmişe, bugüne ve geleceğe düzgün bir şekilde bölünmez. Bazı fiziksel denklemler her iki yönde de çalışır.
En çok satan yazar ve fizikçi Carlo Rovelli gibi birkaç teorik fizikçi bunu daha da ileri taşıyarak zamanın ne aktığını ne de var olduğunu düşünüyor. Bu bir yanılsamadır. Tabii ki, bazı fizikçiler zamanın var olmadığını öne sürseler de, zaman algısı var. Bu yüzden fizikteki kanıtlar yaşamın nasıl hissettiği ile çelişiyor. “Gelecek” veya “Geçmiş” kavramının ne anlama geldiğine dair ortak fikrimiz, Evren’in her yerinde her şey için geçerli olmayabilir, ancak buradaki Dünya’daki yaşamlarımızın gerçekliğini yansıtmaktadır. Newton’un mutlak zaman fikri gibi, zamanın insanlar için nasıl çalıştığına olan inancımız da yanıltıcı olabilir. Ve daha iyi bir yaklaşım olabilir. Yanlış geçmişler Birçoğumuzun paylaştığımız zaman algısının bir yönü, kendi geçmişimizi nasıl düşündüğümüzdür: bir tür dev video kütüphanesi olarak, hayatımızdaki olayların kayıtlarını almak için kullanabileceğimiz bir arşiv. Ancak psikologlar otobiyografik belleğin hiç de böyle olmadığını gösterdiler. Birçoğumuz hatırladığımızdan çok daha fazlasını unuturuz, bazen başkalarının orada olduğumuzdaki ısrarlarına rağmen bazen olayları unuturuz. Bazen hatırlatma bile anılarımızı koşturmak için hiçbir şey yapmaz. Anıları yerleştirirken, olanları anlamlandırmak için onları değiştiririz. Her anıyı hatırladığımızda, aklımızdaki olayları yeniden yapılandırır ve hatta ortaya çıkacak yeni bilgilere uyacak şekilde değiştiririz. Ve insanları asla yaşanmamış deneyimleri olduğuna ikna etmek düşündüğünüzden çok daha kolay. Psikolog Elisabeth Loftus bu konuda onlarca araştırma yaptı, insanları dev bir yeşil kurbağayla öpüştüğünü hatırladıklarına veya bir zamanlar Disneyland’da Bugs Bunny ile tanıştıklarına ikna etti (bu bir Warner Bros karakteri olduğu için bu olamaz). Arkadaşlarımıza bir fıkra anlatmak bile, bu hikayenin hatırası biraz değişmiş olan kütüphaneye geri döndürebilir.
Yaptığımız bir başka hata, geleceği hayal etmenin geçmiş hakkında düşünmekten tamamen farklı olduğunu varsaymaktır. Aslında, iki süreç birbirine bağlıdır. Gelecek yıllarda hayatımızı hatırlatmak veya resmetmek için beynin benzer kısımlarını işe alıyoruz. Aklımızdaki bir pencerede gelecekteki olayları önizlemek için sahneleri yeniden düzenleyerek geleceği hayal etmemize izin veren anılarımıza sahiptir. Bu beceri, taahhütte bulunmadan önce planlar yapmamızı ve farklı varsayımsal olasılıkları denememizi sağlar. Bu meraklı duyumlar, beynimizin zamanla nasıl başa çıktığıyla ortaya çıkar. Otobiyografik hafızası az olan bir bebek günümüzde sürekli yaşıyor. O mutlu, ağlıyor, aç, sefil. Bir bebek tüm bunları deneyimliyor, ancak geçen ay ne kadar soğuk olduğunu düşünmüyor ya da sıcaklığın yakında tekrar düşebileceğinden endişelenmiyor.Sonra yavaş yavaş yürümeye başlayan çocuk bir benlik duygusu geliştirmeye başlayacaktır. Bu gelişme ile dünden yarından farklı bir zaman anlayışı ortaya çıkıyor.Yine de, o yaşta bile, gelecekte kendini hayal etmek bir sorun olmaya devam etmektedir. Psikolog Janie Busby Grant, üç yaşındaki çocuklara ertesi gün ne yapabileceklerini sorarsanız, sadece üçte birinin mantıklı olduğuna karar verilen bir cevap verebileceğini buldu. Psikolog Cristina Atance küçük çocuklara yemek için biraz simit ve ardından daha fazla simit veya biraz su verdiğinde, tuz yedikten sonra en çok su seçtiğini öğrenmek sizi şaşırtmayacak. Fakat ertesi gün geri döndüklerinde onlara ne istediklerini sorduğunda, çoğu hala su seçti. (Yetişkinler, yarın tekrar aç hissedeceklerini bilerek simit seçti.) Çok küçük çocuklar, gelecekte bu anda olduğundan farklı hissedebilecekleri bir gelecekte hayal edemezler. Zamanın deneyimi aktif olarak zihinlerimiz tarafından yaratılır. Bu zaman algısının inşası için çeşitli faktörler çok önemlidir. Hafıza, konsantrasyon, duygu ve o zamana sahip olduğumuz his bir şekilde uzayda bulunmaktadır. Zaman algımız bizi zihinsel realitemize dayanır. Zaman sadece hayatı organize etme şeklimizin değil, onu yaşama şeklimizin de kalbidir. Elbette, fizik yasalarına göre zamanı doğru algılayıp algılamamamızın gerçekten önemli olmadığını iddia edebilirsiniz. Günlük olarak, hatırlamak zorunda kalmadan yürümeye devam edebiliriz, ancak dünyanın siz yerdeyken düz hissettirmesi küreseldir. Hareket eden Güneş değil Dünya olduğunu bilsek bile, sabah yükselen ve akşam batan Güneş’ten bahsediyoruz. Algılarımız bilime ayak uyduramaz ve dünyadaki günlük deneyimlerimizi ancak sahip olduğumuz duyuları kullanarak yaratabiliriz. Aynı şekilde, zaman algımız da görmezden gelmeyi seçebileceğimiz bir şey değildir. Dört boyutlu uzay zamanı hakkında ne kadar çok şey öğrenirseniz öğrenin, gecikmiş treni beklemek arkadaşınızla öğle yemeğinden daha uzun süre hissettirecek. Fakat zaman algımızı değiştiremesek bile, bu konudaki düşüncemizi değiştirebiliriz ve belki de bunun sonucu olarak ve kendimiz için daha iyi hissedebiliriz. Değişim zamanı geçmişi, bugünü ve geleceği düz bir çizgi üzerinde düşünmek yerine, anılarımızı geleceği düşünmemize izin veren bir kaynak olarak görebiliriz.İnsanların zihinsel, ileri ve geri seyahat etme yeteneği, bizi geleceğe yönelik plan yapmak veya bir sanat eseri yaratmak gibi bizi ayıran birçok şeyi yapabilmemizin nedenidir. Ve hafızanın içinde oynaması gereken önemli rol yeni bir fikir değil.
Aristoteles, örneğin anıları yaşamlarımızın arşivi olarak değil, geleceği hayal etmek için araçlar olarak tanımladı.Bu, daha önce bir kusur gibi görünen şeylerin geçmişi doğru bir şekilde hatırlamadaki zorluklarımızın aslında bir avantaj olduğu anlamına gelir. Anılar video kasetler gibi sabitlenmiş olsaydı, yeni bir durum hayal etmek zor olurdu. Sizden gelecek salı sabahı iş yerinize her zamanki rotanızla değil, bunun yerine tropik çiçeklerle kaplı turkuaz bir kanalda bir lilo üzerinde yüzerken, eski ofisinizin ön kapısına kadar tanıdık binaların yanından geçtiğinizi hayal etmenizi isteseydim okul arkadaşları sizi bir kokteylle karşılayacak, anında çoğunuz bunu yapabileceksiniz. (İstisna, ciddi derecede yetersiz otobiyografik hafıza adı verilen olağandışı bir duruma sahip kişilerdir.) Hafızanız o kadar esnektir ki, anında çalıştığınız sokağın kişisel olarak kaydedilmiş anılarınızı, bir liloda yalan söylemenin nasıl bir şey olduğunu, okul arkadaşlarınızın yüzlerini, tropik çiçeklerin ve kokteyllerin görüntülerini toplayabilirsiniz. Senelerce ayrı olabilen tüm bu anıları bulmakla kalmaz, aynı zamanda daha önce hiç tanık olmadığınız, hatta daha önce hiç duymadığınız bir sahneyi icat etmek için onları birleştirirsiniz.Bilişsel olarak, sıkı çalışma gibi geliyor. Aslında, anılarımızın esnekliği bunu yapmayı oldukça kolaylaştırıyor. Bu yüzden bizi hayal kırıklığına uğrattıklarında anılarımızı lanetlememeliyiz. Değişebilir olmaları için, hayatımızın farklı zamanlarından milyonlarca hatıra parçası alabilmemiz ve onları geleceğe sonsuz hayal gücü olanakları sunmak için yeniden birleştirebilmemiz için yapılmıştır. Aslında, geçmişin hafızası bozulduğunda, geleceği düşünme yeteneğimiz de zarar görür. Sinirbilimci Eleanor Maguire, insanlardan bir müzede durdukları hayali bir gelecek senaryosunu açıklamalarını istedi. Bazıları kubbeli bir tavanı olduğunu söyledi, diğerleri mermer zemin, ancak amnezi olan insanlar, geleceği düşünmemize izin vermek için belleğe güvenmemiz nedeniyle neye benzeyebileceğini öneremediler. Anılarımızı kullanışlı bir video arşivi olarak düşünmek yerine, bir olay hafızamızın mükemmel olmayabileceğini ve başkalarının aynı olayla ilgili çok farklı anılara sahip olabileceğini kabul edebiliriz.
Yavaşlamak
Yapabileceğimiz başka bir şey daha var. Zamanı nasıl yavaşlatabiliriz? Ama ne istediğimize dikkat etmemiz gerekip gerekmediğini merak ediyorum. Orta yaşta, haftalar ve yıllar hızlı geçiyormuş gibi hissettirebilir. Ancak zaman geçirme duygumuzun bir kısmı, yaptığımız yeni anıların sayısı ile belirlenir. Yoğun bir tatile döndüğünüzde, o zaman hızlı bir şekilde gitmiş olsa da, geçmişe bakılırsa, uzun zamandır uzaktaymış gibi hissedebilirsiniz. Bunun nedeni, olağan rutininizin dışında bir hafta geçirerek yaptığınız tüm yeni anılardan kaynaklanmaktadır. Hayat sanki hızlı gidiyormuş gibi hissediyorsanız, bu dolu dolu bir yaşamın işareti olabilir. Bu arada, sıkılmak, bunalmak, yalnız hissetmek ya da reddedilmiş hissetmek gibi anlarda, zamanınız daha yavaş gidiyormuş gibi hissettiriyor. Pliny the Younger’ın 105’te yazdığı gibi, “Zaman ne kadar mutlu olursa, o kadar kısa görünür.” Ancak, hafta sonunun çıldırdığı bir Pazar akşamı bu rahatsız edici duyguyu atmak istiyorsanız, yapabileceğiniz bir şey var: sürekli yeni deneyimler arayın. Aynı pub veya sinemaya gitmek yerine hafta sonları yeni etkinlikler yapın ve yeni yerleri ziyaret edin. Tüm bu eğlence, zamanın anında uçacağı anlamına gelir ancak daha fazla anı bırakacağınız için, pazartesi sabahına geldiğinizde, hafta sonu uzun sürecek. Elbette bazı rutin kaçınılmazdır. Ancak günümüzde hem yeni hem de eğlenceli hissettiren bir hayat yaratabiliyorsanız, haftalar ve yıllar geçmişe dönük olarak uzun hissedilecektir. Çalışmak için rotanızı değiştirmek bile fark yaratabilir. Günlük yaşamda kendiniz için ne kadar çok anı oluşturabiliyorsanız, geriye baktığınızda hayatınız o kadar uzun hissettirecektir. Aklımızda zaman geçirme şeklimiz hiçbir zaman fizikteki en son keşiflerle eşleşmeyecektir. Hepimiz zamanın nasıl geçtiğini biliyoruz. Beynimizin zamanı algılama biçimini değiştiremesek de, düşünmeye başlamanın daha iyi yolları var. Ancak o zaman bile, bazı durumlarda bükülme şekli bizi şaşırtmaya ve rahatsız etmeye devam edecek. Sonunda, belki de St Augustine bunu sorduğunda en iyisini yaptı: “O zaman saat nedir? Kimse istemezse, o zaman biliyorum. Bunu soran birine açıklamak istersem, bilmiyorum. ”